hemsin tarihi
Hemsin tarihinin belli bir bolumu hakkinda herkesin mutabakati vardir. Hemsinliler'in tarihi konusunda bir donemi aydinlatan bu onemli tarih kesiti su sekildedir: AMAD-UNiLER'in Beyi olan Hamam ve cok sayidaki kadin, erkek ve cocuktan mutesekkil akrabalari goc ederek Hemsin'e yerlestiler. iste bugunku Hemsinliler'in atalari Hemsin'e adini veren bu kisilerdir.
Bu olaya iliskin elde iki rahibin yazdigi kronikler vardir. Bunlardan ilki; "Mus'taki cangli Kilise papazi Mamikonlu Hohanes (V.Bab), 628'de biten "Daron (Mus-Ahlat bolgesi) Tarihi" adli eserinin sonunda diyor ki: Bizans Kayseri Herakliyus Sasanli sehensahi (ii.) Khosrov'a savas actigi sirada (626 yilinda), Gurcu Beyi Vastyan'in coruh'u gecerek, (Balkar Daglari kuzey yamacindaki) Dampur denilen sehri yiktigindan, onun (kizkardesinden dogma) yegeni (Amaduni'li urugu beyi) Hamam, bu sehri yeniden imar ederek, kendi adini verip Hamamasen (= Hamam-Abad / Hamam'in senlendirdigi) dedi." Hemsin'in bundan onceki adi Dampur veya Tampur iken, 626 yilinda Hamam Bey'in sehri imar etmesiyle yeni adi ilk sekliyle "Hamamasen" olarak ortaya cikiyor.
Buna karsilik, kronikini 788 yilinda yazan Gevond, bu haberi 160 yil sonra olmus gibi gostererek; "yagmalanip yoksul dusen coluk-cocuklu onikibinden cok kimseler, boybeyleri Amatunili Hamam'in onculugunde gocup kacarak Kol (Gole) uzerinden Tayk (Oltu-Narman) bolgesine vardilar; oradan da, kuzeybatidan akarak Egeristan (Eceristan/Acara)'a, Post Denizi'ne (Karadeniz'e) karisan Akapsis'i (coruh'u) gectiler. Bunu haber alan Bizans Kayseri (iV.) Konstantin (780-797), onlari ulkesine yerlestirerek, verimli topraklar verdi."
Her iki anlatimda verilen tarihler arasinda 160 yil gibi bir zaman dilimi oldugu halde, her ikisinde de Amatuni'li Hamam Bey'in gocunden bahsedilmektedir. iki kronik arasinda boylesine bir zaman farki olmasi yazarlardan birinin hata yapmis oldugunu akla getirmektedir. Bununla birlikte, anlatimda Acara'dan bahsedilmesi sebebiyle olsa gerek, Kirzioglu, Gevond'un anlattigi 160 yil sonraki olayin Hopa'nin koyuncu Hemsenlileri'ne ait olabilecegini soyluyor.
Hemsinlilerle ilgili yazdigi kitap Bagdik Avedisyan tarafindan Turkce'ye tercume edilerek "Hemsin Gizemi" adiyla yayinlanan Levon Hacikyan adli Ermeni yazar, olayi aynen kabul ederek Gevond'un yazdiklarina itibar ediyor ve olayin 789-790 yillarinda Arap vostikan Obaydullah ve vekili "beterin beteri" Suleyman zamaninda ve onlarin baskilari sonucu meydana geldigini soyluyor. Hacikyan, Baspatrik Elipatruslu Yesayi'nin de bu olayla ilgili olarak adinin gectigini iddia ettikten sonra, Baspatrigin 788 tarihinde olmus bulundugunu gocun ise 789-790 tarihlerinde meydana geldigini yine kendisi yaziyor.
Bu iki tarihi kaynagi degerlendirdigimizde, Kirzioglu'nun bildirdigine gore Mamikonlu Hohanes'in kitabi 628 yilinda bitmis ve 626 yilina ait bir bilgiyi vermektedir. Hohanes'in 789-790 tarihlerinde meydana gelecek bir olay hakkinda 160 yil onceden bilgi vermesi sozkonusu olamayacagina gore, Gevond ya tarih hatasi yapmaktadir, veya Hopa yoresine gelen Hemsinlilerin gocu ile Hamam Bey'i karistirarak yanlis bilgi vermektedir.
Amad-Uniler
Hamam Bey'in goc ederek harap edilmis ve o zamana kadar Dampur/Tampur diye anilan sehri aldigi, imar ederek kendi adindan mulhem "Hamamasen" adini verdigi konusunda Turk ve Ermeni tarihciler arasinda tam bir mutabakat vardir. Hemsinlilerin Musluman Ermeni oldugunu iddia eden Hacikyan, Amad-Unileri ise aynen kabul eder. Ona gore; "Amatuni beyliginin oz yurdu Ayrarat bolgesinin Aragatsotin ve Kotayk eyaletlerini kapsayan topraklar olup idare merkezi de taninmis Osakan kentiydi."
Prof. Kirzioglu'da; "Merkezi Osaga kalesi olan Alagaz dagi ile Gokcegol arasinda yerlesen bu uruga, (geldikleri Hamadan bolgesine gore) "Amad-uni" (Hamad hanedani) denilmeye baslandi. Ancak bazi iranlilar, onlarin ilk boybegine gore bugun bile Manualar diye anarlar" demektedir.
Anlasilacagi uzere her iki yazar da ayni yoreyi degisik yer adlari ile anlatmakta ve en onemlisi de Hacikyan onlari Ermeni gosterebilmek icin bu topraklarin onlarin "oz yurdu" oldugunu iddia ederken, Prof. Kirzioglu ise bu bolgeye "yerlesmis" olduklarini beyan ediyor.
Prof. Kirzioglu, R.Grousset ve Khorenli'ye dayanarak; "ilk Partli Hukumdari Arsak (M.o. 250-247) tarafindan getirilerek, iran'da Hamadan topraklarina, (koruyucu olarak) yerlestirerek gittikce yukselen "Manua" adli pehlivan yapili yigidin urugunu, (360 yil sonra) Ardases, tatlilik ve taltif ile getirterek onlara koyler ve arazi vermisti" demektedir. Alinti oldugu icin karmasik olan metni duzelterek bir baska yerde; "Horasan'dan M.o. 250 yillarinda boybegleri Manua ile HAMADAN bolgesine korucu/muhafiz Turkmenler olarak gelen; oradan Kucuk Arsakli Hukumdari Ardases tarafindan 110 yillarinda saygi ve ozenti ile getirilip, Gokcegol-Alagez arasina yerlestirilince, Hamadan'dan gelislerine gore "AMAD-UNiLER" adiyla anilan kabile" seklinde ifade etmektedir.
Amad-Uniler'in mensei konusunda Prof. Kirzioglu'nun basvurdugu kaynaklara deginmeyen Levon Hacikyan, gaflet eseri olacak, N.Adontz adli yazarin Rusca eserine dipnotta atifta bulunuyor. "Justinyen Doneminde Ermenistan" adini tasiyan ve 1908 yilinda St.Petersburg'da yayinlanan esere atif yapilan dipnotta aynen soyle deniyor: "N. Adontz'a gore Amatuniler'in ilk yasadigi yer iran'in Maku yoresinde, Artaz yakinlarindadir."
Hacikyan'in ayrinti vermemesi sebebiyle dayanaklarini goremedigimiz icin, Adontz'un Prof. Kirzioglu ile ayni kaynaklari kullanip kullanmadigini bilmiyoruz. Ancak, Amatuni veya Amad-Uni olarak anilan kabilenin iran'dan gelip Alagaz dagi ile Gokcegol arasina yerlestiklerini anliyoruz. isimlerinin de kaynagi oldugu icin ve Prof. Kirzioglu'nun Khorenli'den naklen verdigi bilgiler isiginda Hamadan'dan geldiklerini kabul etmek gerekiyor.
Prof. Kirzioglu'nun "Manua adli pehlivan yapili yigit" diye andigi Amad-Uni Beyi'nden Hacikyan soyle bahsediyor: "Vi.yy.da insa edilmis Pitgnavank'in duvarinda da "Amatuniler beyi Manuel" altyazili bir suvari rolyefi yer almakta. Arastirmacilara gore bu Manuel, manastiri yaptiran kisi olup bundan da Kotayk'in, daha dogrusu bu eyaletin bir bolgesinin (Hrazdan vadisi) Amatunilere ait oldugu anlasiliyor." Yukarida Khorenli'ye atfen Kirzioglu tarafindan verilen metinde gecen "Manua"nin, ya M.o.250 yillarinda Hamadan'a geliste veya M.S.110 yillarinda (360 yil sonra) kuzeye Alagaz dagi ile Gokcegol arasina goc ediste urugunun basinda olmasi gerekiyor. Buna gore bu kisinin Vi.yy.da manastir yaptirmasi sozkonusu olamaz. Ancak, Amad-Uniler Hiristiyanligi kabul etmis olduklarindan "Manuel" adli bir baska Amad-Uni beyi olabilir veya manastiri o yaptirmamistir, fakat tarihi kisiligi sebebiyle onun rolyefi yapilmistir.
Amad-Uniler'in Hiristiyan olusu ile ilgili Prof. Kirzioglu sunlari kaydediyor: "Romalilar'in yardimiyla atalari Kucuk Arsaklilar ulkesini Sasanlilar'dan kurtaran iii.Tridat (286-330), kendisini "donuk" hastaligindan, "incil" okuyarak iyilestiren ve "insan kiligina donusturen" bu Anak-oglu Aziz-Grigor'un* minnettari olarak 301 yili baharinda vaftiz edilip Hiristiyan oldu. O yaz yapilan onalti boybegi/satrapin katildigi "dernek"te, hepsi cagin Hak-Dini olan Hz. isa dinini gonulden benimsediler, boylece o yil ulke resmen Hiristiyan oldu. III.Tridat'in Roma'da getirdigi AGATANGELOS'un yazdigina gore, kisa zamanda Hz. isa Dini; "herbiri bin ve onbin askere sahip bu Beglerin bolgesine donmelerini muteakip, Torkom (Turkmen/Oguz) irki" tarafindan benimsendi."
Demek oluyor ki, III.Tridat'in Hiristiyanligi kabul etmesi ve kendisine bagli beyleri de Hiristiyan olmaya ikna etmesiyle, M.S.301 yilinda, bu beyliklerden biri olan Amad-Uniler de Hiristiyan olmuslardir. Agatangelos'un "Torkom irki" Hiristiyan oldu demesi, Amad-Uniler'in (ve belki baska Turk boylarinin da) o zaman Hiristiyanligin Gregoryen mezhebine girmis oldugunu gosteriyor.
Amad-Uniler'in Kimligi
Tarihi bilgilerin siralanisindan ve tutarlilik yonunden irdelenmesinden sonra, Hemsinliler'in atalari olan Amad-Uniler'in kokenlerini mantiken de sorgulayabiliriz. Tarihi bilgiler isiginda su degerlendirmelerin yapilmasi mumkun olmaktadir:
Amad-Uniler'in, once Hamadan'dan Alagaz dagi ile Gokcegol arasina goc ettikleri, sonra da buradan simdiki Hemsin yoresine geldikleri anlasilmaktadir. Hamadan'a da Horasan'dan geldikleri Prof Kirzioglu tarafindan ifade edilmektedir. Tarihin cesitli donemlerinde Dogu'dan Bati'ya dogru goc ederek gelen Turklerin tipik "goc" olgusu ve yonu bakimindan uygun bir davranistir bu. Ermeniler'in kendi tarihlerinden de anlasilacagi uzere, bugunku Ermenistan onlarin anavatanidir ve buraya goc ederek gelmis degildirler.
Alagaz dagi ile Gokcegol arasindaki bolgeden Dampur/Tampur (Hemsin'in eski adi) bolgesine gelislerinde isimleri Turkce'dir.
Hamam Bey ve akrabalari geldiginde eski Dampur/Tampur sehri tahrip edilerek yikilmisti. Yikilmis bir yeri senlendirdigi icin ismine yine Turkce olan "sen" kelimesi eklenerek; "Hamam'in senlendirdigi yer" anlaminda "Hamamasen" ismi ile buranin adi Turkcelestirilmistir.
Hiristiyanligi kabul etmis olduklarindan bir taraftan Hiristiyan adi almakla birlikte, diger taraftan da Turkce isimlerini muhafaza etmeleri onemlidir. Gerek isimleri, gerekse gocen bir topluluk olmalari onlarin Turk olduklari gorusunu destekleyen iki onemli olgudur.
"Tarih Yapan Ama Yazmayan"
Turkler'in "tarih yapan ama yazmayan" bir millet oldugu tarihen sabittir. Bu yuzden eski Turk tarihini cin kaynaklarindan, gocler sonrasini ise iran, Ermeni ve Rum kaynaklarindan ogrenmek mecburiyetindeyiz. Elbette henuz "bilimde objektiflik" kavraminin gelismedigi o donemlerde yazilanlarin tarafsizligindan emin olamayiz. Fakat ne yazik ki yapacak baska bir sey de yoktur.
Turkler'in tarih yazmama aliskanliklarina karsilik, Ermeniler'den ve ozellikle de Ermeni din adamlarindan onemli sayida tarih yazari cikmistir. Ayrica Ermenilerde kitaplarin kenarina andac denilen not dusme gelenegi vardir ki bu da bir tarih kaynagi olarak kullanilmaktadir.
Levon Hacikyan, Hemsin'in tarihi konusunda yeterli bilgi elde edemeyisinden bakin nasil yakiniyor: "Tum ortacagdan hemen hemen hic bilgi korunamamis. Bu nedenle ister istemez XIX. Yuzyil gezginlerinden yararlanmak gerekiyor."
Hacikyan'in sikayet ettigi gibi Hemsinliler, goc ederek yoreye yerlestikleri 626 yillarindan beri, 1400 yila yakin bir zaman dilimini bu yorede yasadiklari halde, koskoca tarihten bugune herhangi bir yazili eser gelmemistir. Bu davranis, "tarih yapan ama yazmayan" bir kavmin; Turk kavminin tipik davranisidir. Ermeniler ise gerek tarih kitabi yazarak, gerekse kitaplara andaclar duserek tarihi bilgi birakma gelenegine sahiptirler.
samsadin Hoca'nin Mektubu
Koskoca Ortacag'dan elde bilgi olmayisina yanan Hacikyan, samsadin Hoca'dan kaldigini soyledigi bir mektubu sevincle zikrediyor. Ona gore mektup, Hamsen'in Kostentz manastirindan 1422 yilinda kopya edilmis Kudus Patrikligi kutuphanesinde 1617 numara ile kayitli bir elyazmasina kaydedilmis. Muhatabi ise Hemsin Beyi...
Mektubu yazanin samsadin, Karadeniz uzerinden yapilan uluslararasi ticaretle ugrasan, Trabzon'daki carkhapan Ermeni manastirini yeniden insa eden, Kefe'deki Aziz Anton Manastiri'nda Nerses snorhali'nin siirlerini elyazmasi bir kitaptan kopya ettiren bir Ermeni oldugu iddia ediliyor. Mektupta ise soyle yaziyormus:
" Tanri ve Aziz Nikolas adina, Tanri katinda vaad et ki, yolcu icin iyi olasin ve yolcunun malini Tanri'nin sana verdigi can gibi koruyasin, kim olursa olsun, hiristiyan ya da yabanci, bu sana emanet. Ve ben samsadin, sana ne emanet verirsem onu alasin, daha fazla tamahlik olmasin. Bu konu uzerinde Sper (ispir) beyine de yaz, yukunu yuk bilsin, tambalit'i tambalit, iloma'yi iloma, khurci'yi khurci, bogca'yi bogca. Ve Basen Sinoru'na ulasana dek, yukler icin verilecek tum harclar, tami tamina ne alinacaksa onu yazsinlar ki tamah ve sahtekarlik olmasin"
Hacikyan, "yuk, tambalit, iloma, khurci, bogca" kelimelerini anlamamis olacak ki soyle bir dipnot dusuyor: "Sozu gecen yuk, tambalit, iloma, khurci, bogca terimlerinden Hamsen patikalarindan Karadeniz'e ve aksi yone tasinan mallarin degisik boy ve olculeri anlamak gerek."
Bu kelimelerden ilki olan "yuk" tamamen Turkce bir kelime olup hic bir aciklamaya ihtiyac gostermemektedir. "Khurci" diye yazilan kelime ise halen yorede kullanilmakta olan "hurci" veya "hurc" kelimesi olup bu da Turkce'dir. Azerbaycan Turkcesi Sozlugunde "hurcun" olarak gecen kelimenin anlamini gorelim: "Heybe, hurc, mesin veya kilimden yapilmis buyuk torba veya heybe"
D.Mehmet Dogan'in Buyuk Turkce Sozluk'unde ise "hurc" kelimesinin anlami soyle veriliyor: "Mesin veya kilimden yapilmis buyuk torba veya heybe, camedan."
Goruldugu gibi bu kelime hem Azeri Turkcesi'nde hem de Turkiye Turkcesi'nde ayni anlamda ve aktif olarak kullanilan bir kelimedir. Sonuncu kelime olan "bogca" ise dupeduz Turkce olan "bohca" kelimesidir.
Bu mektubun tarihi Fatih'in bolgeyi fethettigi 1461'den ve girisilen Turk yerlestirme cabalarindan once olduguna gore, mektupta kullanilan Turkce kelimeler, 626 yilindan beri bolgede yasamakta olan Hemsinliler'in Turk olduklarini acik bicimde ortaya koymaktadir. Kokenini tespit edemedigimiz "tambalit" ve "iloma" kelimeleri ise Ermenice olmadigindan Hacikyan tarafindan anlasilamamislardir.
1430'larda yazilmis olan mektupta gecen "Basen Sinoru'na ulasana dek" ifadesine dikkatinizi cekmek isterim. Burada "Basen" diye gecen; "Pasin" olarak gunumuze gelen Erzurum'un Pasinler ilcesidir. Ancak, Hacikyan'in ozel isim zannettigi "Sinor" kelimesi ise "sinir" kelimesinin bolgede halen kullanilan bicimi olup tamamen Turkce bir kelimedir.
samsadin'in Musluman "semsettin" mi, yoksa Hacikyan'in iddia ettigi gibi Manastir onaran bir Hiristiyan mi oldugunu bilmiyoruz. Yine isminin Davit oldugu iddia edilen Hemsin Beyi konusunda da bir bilgimiz yoktur. Amad-Uniler'in zamanin hak dini Hiristiyanligi kabul etmis olduklarini bildigimizden, Davit gibi Hiristiyan isimleri almalarini da mumkun ve dogal karsilariz. Ancak, Hiristiyan iken de Turkce konustuklarini, Hacikyan'dan naklettigimiz bu mektup bir kez daha gostermektedir.
islamlasma Sureci
XiV. Yuzyil baslarinda Gurcu tarihi yazari Brosset, ispir ve Bayburt'a gelen 60.000 kisilik bir gocebe Turk toplulugundan bahsediyor: "Altmis bin kisilik bir Turk gocebe toplulugu Sper (ispir) ve Baberd (Bayburt)'de kislayip, yaz aylarinda Parkhar daglarina yayiliyor, Tayk ve daha uzak yorelere saldirilar gerceklestiriyordu." Bu Turklerin Musluman lideri sahali, 1460 yilinda Hemsinliler'in Hiristiyan lideri Veke'yi yeniyor ve esir aliyor. Ayni kaynaga gore genc Veke, "Sekh adi verilen Sofu'ya teslim edilmis." (Pornak Turklerinden oldugu yazilan sahali'nin guclu ordusu Tiflis'i de ele geciriyor.) Boylece Hemsinliler'in islamlasma sureci de baslamis oluyordu.
1489'da ise Hemsin Beyi de (2.) citakh adi verilen Musluman Turkler'e yenilerek bir baska Turk devleti olan ve 1478-1490 yillari arasinda ispir'i elinde tutan Akkoyunlular'a siginip ispir'e yerlesiyor. Boylece Hemsin'i Musluman Turkler yonetiyor.
P.Tumayantz, 1870 yilinda hazirladigi topografyasinda, Karadere Ermenileri'nin Sper'den (ispir'den) Baberd'den (Bayburt'tan) ve ozellikle Hamsen'den "din degistirmekten kurtulmak amaciyla bundan 170-180 yil once" yani 1690-1700'lu yillarda goctuklerini anlatiyor, ve "hayli yillar sonra -diye surduruyor- Hamsen ilinde kalan nufusun tamamini taciklestirdiler (islamlastirdilar). Bundan sonra Karadere'ye yoneldi saldirilar ve yokluk icinde binlerce aile Trabizon, Ordu, Yuniya, carsamba, Pafra, Sinop ve ta Adapazari koyleri ile kentlerine sigindilar."
Bu ifadelerden anlasildigi kadariyla ispir ile Bayburt'ta yerlesik olan ve Hamam Bey'in gelisinden once Hemsin'de yasamakta olan Ermeniler goc ederek once Karadere bolgesine gitmis, sonra da Trabzon-Adapazari arasina giderek yerlesmislerdir. Burada anlasilmayan konu, butun Dogu Anadolu'da cok sayida Ermeni varken ve din degistirmeye zorlanmazken neden Bayburt, ispir ve Hemsin'de boyle bir baskidan bahsedildigidir. Bunun temelinde yazarin Hiristiyan olmasi sebebiyle, baska amaclarla gerceklesmis gocleri carpitarak vermis olmasi yatiyor olabilir.
H.Acaryan adli Ermeni yazari da Hemsin ve Karadere'den binlerce Ermeni'nin Sinop-Trabzon arasina yerlestigini yaziyor ve i. Dunya Savasi oncesi goc eden Ermenilerin dagilimini soyle veriyor:
-Trabzon'da 800 ev Ermeni,
-Degirmendere'den Yambol nehrine kadar Gavata ve Yomra'da 2.340 kisi,
-Surmene'de 100 ev,
-Akcaabat'ta 4.000 kisi,
-Tirebolu'da 40 ev,
-Giresun'da 400 kisi,
-Samsun-Canik 2.000 ev Ermeni.
Acaryan bunlarin sonu ile ilgili olarak; "Hamsen Ermenilerinin bu buyuk gocmen topluluklari yuzyilimizin basindaki uzucu olaylarda yok oldular" demektedir. Yazarin suclayici imasina karsilik bunlarin da 1915 tehciri* (gocu) ile Suriye-Lubnan tarafina gonderildikleri anlasiliyor.
1915 tehciri oncesinde Dogu Anadolu'da yer yer nufus oranlari %15-20'lere kadar dustugu halde Ermeniler'in islamlasmaya egilimli olmadiklari bilinmektedir. Hemsinliler'in Muslumanligi kabul etmeleri, onlarin Turk olmalari ve ayni dili konusan Turklerle kolayca anlasmalari sebebiyle olmustur. Ermeniler ise gerek Hemsin'den gerekse Karadere'den goc edip ayrilmislardir. Trabzon-Adapazari arasina yerlesen Ermeniler ise, butun Dogu Anadolu'daki soydaslari gibi 1915 tehcirinde Suriye - Lubnan tarafina goc etmeye mecbur edilmislerdir.
93 Harbi diye anilan 1877-78 Osmanli-Rus savasi sonucu Karadeniz'in kuzey kiyilari Ruslarin eline gecince, Ruslari tabii muttefik olarak goren Ermenilerden bir kismi o bolgelere goc etmislerdir. Hacikyan'in naklettigine gore bunlar arasinda Hemsin'deki artik az sayida kalmis olmasi gereken Ermeniler de vardir. "1877-78 yillarinda Rus-Turk Savasi sonucu Karadeniz'in Kafkas kiyilarinin Rus carligina gecmesiyle, 1860'li yillarda baslamis olan Hamsen Ermenilerinin Abhazya gocu daha da buyuk boyutlara ulasti. Onlar Abhazya'nin Sukhum, Soci, Matzesta, Lor, Mitsuri, Tsabella, Adler, sapuska, Yeni Afyon, Gogri vd. kentlerine yerlestiler."
Demek oluyor ki, 1843-44 yillarinda Prof. Karl Koch'un Hemsin - ispir arasinda rastladigi az sayidaki misafir-sevmez Ermeniler, boylece goc ederek 1877-78 savasi sonrasinda Hemsin'den ayrilmis oluyorlar.
Hemsin'de Yer Adlari
Dogu Karadeniz'de yer adlari uzun yillardir kucuk soylenis farkliliklari ile varliklarini muhafaza etmektedirler. 1843-44 yillarinda Rize'yi ve bu arada Hemsin yoresini de ziyaret eden Prof. Karl Koch bu durumu soyle tespit ediyor: "Kucuk Asya'nin kuzey sahilleri ve ozellikle Pontus Kralliginin topraklarinin kendine ozgu bir ozelligi su idi: Bir yandan onemsiz isimler bile en yakin zamana degin hemen hic degismeden kalirken, diger yandan eski cagin onemli buyuk kentleri iz birakmadan kaybolup gidiyordu."
Bir kultur politikasi olarak yer adlari ancak Cumhuriyet doneminde Turkcelestirilmis, Osmanli doneminde ise onceki halleriyle aynen muhafaza edilmislerdi. Hemsin yoresinde ise Cumhuriyet oncesi donemde Turkce yer adlarina rastliyoruz.
Prof Koch "Cimil dagindaki ilginc evime doneyim" dedikten sonra Kumbasar Suleyman Aga'nin evinden gordugu cevreyi anlatir: "Buradaki dag silsilesi, yarimay, Sogorni koyunun yaz evlerinin (yaylasinin) orada bulunmasindan olsa gerek, "Sogorni - Jailanin- Baschi" diye adlandirilirdi." Karl Koch'un yazmaya calistigi ifade dupeduz "yaylanin basi" kelimeleridir. Demek ki 1843'te, Devlet elinin ulasma guclugu cektigi bir yerde -ki zaten Osmanli yer adlarini degistirmemistir- oz Turkce yayla isimleri mevcuttur.
Prof. Koch'un kaydettigi Turkce yer isimlerinin onemlileri sunlardir: cagirankaya (Arici-Deveci s.17), Demirdagi veya Temirtagi (s.19), Ortakoy (s.23), coban dere (S.32), seytan dere (s.32), cobankoy (s.33), Ot deresi (s.45), Balkar suyu ve Balkar koyu (s.52), Hala suyu ve Hala koyu (s.59). Ayrica Kanlidere, Kavran deresi, Cennet dere, Furtuna deresi ve Firtinanin bir kolu olan Buyuk dere de Koch'ub zikrettigi Turkce isimlerdir.
Hemsin yoresinde gorulen Turkce dag, yayla ve gol adlarina baska ornekler de vermek mumkundur. Davali yaylasi, Anadagin Denizi, Golgeli Gol, Karadere bunlardan sadece birkacidir.
Karl Koch'un kaydettigi Dasceh deresi uzerindeki kopruye ait bir Turkce kitabede ise sunlar yazilidir: "Guzel ve iyilikle dopdolu, Tuna Nar Mustafa Aga, Muhammedoglu tarafindan, Hicri 1212 yilinda (1797/9) kuruldu. Rize'nin sahil kesimlerinde Cumhuriyet oncesi Turkce isimlere rastlamak son derecede zor iken, hemsin yoresinde cok sayida ornek bulunmasi ilginctir. Bunun sebebi, sahil kesimindeki (eski Kimmer ve Saka'lar mustesna) Turk yerlesiminin daha gec tarihlerde meydana gelmesine karsilik, Hemsin'de Turklerin daha 626 yilinda yerlesmis olmalaridir.

Hemsin tarihi hakkinda arastirmacilarin tartismaya gerek-mahal birakmayacak tespitleri

1)Prof. Dr. M. F. KiRZiOGLU

1461-1512 arasinda Dort Osmanli iskani: Fatih Sultan Mehmet, 1461 de, karadan ve denizden kusattigi Trabzonu fethedince,Giresundan Coruh Agzina kadarki yerleri icine alan Tura bozan sancagina , ilk iskan olarak (Kayser ailesiyle Rumlarin cogu, gemilerle Rumeli ye ve Kirima gittiginden) Amasya ve Sivastan memur ve sipahi ailelerini yerlestirdi. Onun II. iskani,Konya Karaman 1466 ta fethini muteakip sehir esnafini istanbula ,koylu ve yari goCebeleri de Rumeli ve Turobozan sanCagina surdurdu. III. Ve buyuk iskan , sehzade Yavuz Selim(1492-1511) Tura bozan sanCakbeyi 1501de Akkoyunlulari yikan ve1507 de Diyarbakir Akkoyunlu kolunu da kaldiran sii sah-ismail, Sunni olan Akkoyunlu ve tebriz KipCaklarini, hatta Farkin-Eyyubilerini kirgina ugratti. Bu yuzden, en yakin Osmanli Topragi, sehzade Yavuzun sanCagina on binlerCe Akkoyunlu ve Sunni-KipCaklar, aileleriyle gelip siginarak ,yerlestiler.Yavuz, bunlarin geCimini saglamak iCin 1508 de Kutyaisa akin ederek,oralari da yagmalatti. 1501-1502 de Tebriz ve Cevresinden kaCanlar: Ke yerine C ge yeride C biCiminde konusan KipCaklardi: Catip/katip ,Turc/Turk, Coz/goz, Cemi/gemi, ve benzerleri gibi. iste Trabzon-Rize de boyle konusanlar sah- ismailin zulum ve kirginindan kaCanlarin neslindendir.Macka ve Trabzondaki Eyubi zadeler ise III. iskanda Farkin /Silvan dan kaCip gelen ,unlu Eyyubiler hanedanindandirlar. IV.iskan, 1512 Dulkadir( Maras-Elbistan) Beyligi yikildiktan sonra,oradan surgun edilen Turkmenlerden Koroglu oymagi olup, Rizede bu ismi tasiyan ailelerdendirler.

2)Prof. Dr. Laszlo Rasonyi,tarihte Turkluk, Sayfa 195/ANK.Turkler, on Asyada kitle halindeki yunanlilardan once vardi. Fakat bunlar eski Cag tarihinin sonuna kadar , Hristiyan oldular. Helen gorunumu arz ettiler. islamiyetin Cikisi ile musluman oldular, Helen (Yunan)goruntusunu kaybederek aslina donduler, tekrar Turklestiler. Hakiki milliyetlerini buldular. Turanid (Turk) tipi dogu Karadenizde ilk Caglarda vardi.

3)ANTHONY BRYER, islam tarihi profosoru, Birmigham universitesi ogretim gorevlisi, Cepniler Sayfa 193-(1962)

Yazar, Canlar anlatiyor (bu yorede yasayanlarin bir kismi da Hemsinli lerdi. Bunlar Ermeni Bagratli Kraligi tarafindan kismen Ermenilestirilmislerdi. (7ve11.y.y da eski huviyetlerini kaybetmeyen bu insanlar 1405 senesinde Ermeni yonetici Arakeli, Arakli deresine avanesi ile beraber kovarak,ispir hakiminden musluman
YonetiCi istediler) bu degerli hoCanin beyanindan anlasiliyor ki, yorede baskilama ile Turklestirme yok, aksine baskilama ile Ermenilestirme olmustur.( yorede bir kisim Ermeni kalmisti,bunlar sonradan Tatosun guneyine goctuler ) diye tebligde bulunuyor.

4)Ord. Prof. A. Zeki Velidi TOGAN: Turk tarihine giris bolumunde (oguzlar yaz aylarinda yaylak bolgelere Cikarlar . Yilda bir defa butun boylar bir araya gelerek bulusup eglenirlerdi, kurban keserlerdi) diyor. Bu gelenek Rizenin ic kesimlerinde hala o ihtisamiyla surmektedir. Prof. Bardholdda ayni gorusu yansitiyor.

5)Prof. Karl KoCh(Wanderungen,im PontisChen Gebirge reisen )Weimaier 1846,sayfa 89da Cok ilginC bilgiler veriyor.

6)GurCiyatCi M.Brosset: Canarlar iCin:(Bunlar Lazlarin atasi olur.Atli ve goCebe Turkturler,Kaskardan taht kavgasi yuzunden kactilar.Gurcistanin Kur nehri bolgesine yerlestiler.Orbel Dolaylarini yurt edindiler.M.o. 360 senelerinde GurCistani Perslere karsi iyi korudular)diye bahseder

Bu yuzden bu Turk boyuna Gurculer Cok itibar gosterdiler.Kur nehrinin bir kolu olan ALaz dolaylarinda kalanlar,GurCu karisigi bir dil konustular.(GurCuCe de bastaki sesli dusunCe,yani (A)Laz-(Laz) kalir.)
Laz kelimesi buradan cikgi tahmin ediliyor.Gelenek, gorenek ve namusa deger vermeleri bakimindan Gurculerle karistirilamazlar.Gurculerin baskisi bunlarin yalniz dillerini etkiledi. Fakat gercek kimliklerini kaybetmediler.Rize yoresinin diger bolumlerine yerlesen Turk irklarina mensup olan KipCaklar, Kirgizlar, Kur nehri dolaylarinda az oturduklarindan dil bakimindan etkilenmediler.Ana dilleri olan Turkceyi Karadeniz dolaylarina kadar tasiyabildiler.Askuroz.Aspiroz gibi dere isimlerini buna ornek gosterebiliriz. Bu kelimelerin koku Askur,Asper olup, Turkce dir.Rumlar sonlarina es,os gibi ekler getirerek dillerine benzetmeye calismislardir.Muneccim Basi da eserinde Brossetin iddiasini dogrular bir beyanda bulunuyor.Miladi senelerde Oguz kaan Kafkasyada yasamistir.iranlilarin Avrasyap dedikleri Bu Ulu Turk Hukumdari Oguz Kaannin Urugu batiya gocmustur.Barkal daglarinin Karadeniz Bakarlarinda yasayan Turkmenler 60 000 kisi ile Taoya akin ettiler.
(Bu akin 1301 yilinda olduguna gore ,demek ki bu yillarda 60 bin asker cikaracak kadar Turkmen nufusu Dogu Karadenizde vardi. )
7)CLAUDE CAHEN:Sorbon universitesi, islam tarihi prof.,Anadoluda Turkler- eserinde; Giris bolumleri(Finlerin, Macarlarin, Samoyedlerin,Tunguzlarin,Mogollarin Turklere yakin baglari vardir.Milattan once Turklerin ismi gecmiyorsa da Hunlarin atalari olduklari kesindir. 5.yy. da Avrupanin gobeginde Atilla imparatorlugunu kurdular. iskitler ,nasil tartismasiz Turk ise Uygurlar ,Guzlar, Kumanlar, Kipcaklar, Kirgizlar,Pecenekler de Turkdurler. Turkler batiya aile ,aile ,boy boy goctukleri gibi imparatorluk olarak da batiya kaydilar.

Ayni eser sayfa 99da :batiya irandan gocen Turkler Musluman olmuslardir. Fakat onceden islamlasmis Turklere yakin ilgileri vardir.

C.Cahen gibi bir profesor, iskitlerin dahi dahi Turk oldugunu tartismasiz kabul ettigine gore miladi senelerden daha once Rize dolaylarina Turlerin geldigi kesinlik kazanir.

8)Musluman Turkler azinliklara hicbir zaman dil ve din yonunden baski yapmadiklarina gore yoremizde Turklesmis azinlik olamaz. Baski olsaydi en once istanbuldaki azinliklara yapilirdi,sonra eksik bir dil olan Lazcaya da yapilirdi.

9)Baski ile din degisikliginin saglandigini dusunursek dahi Osmanli Turkcesi ogretilirdi,halbuki yore halki da Uygur,Kipcak,Kirgiz ,Dede Korkut Turkcesi konusuluyor. Bu dilleri iceren yuzlerCe kelime sozluk bolumumuzde aciklanacaktir. Bu madde ,tek basina olsa bile malum iddialari ret etmege yeter.

10)folklorik yasanti: Halkin Calgisi kemence,davul ,tulumdur. Bu calgilar tamamen Turk calgilaridirlar. Acaba iddia edildigi gibi dilinizi, dininizi degistirdikten sonra bu calgilari da muhakkak ogrenin diye baski mi yapildi?

11)Hicbir Ermeninin yada Rumun tulum,kemence caldigi veya dininden dondugu gorulmemistir.

12) Yorede azinliklarin bidayette oldugu,Fakat sonradan usta olanlarin istanbula ,olmayanlarin devlet yardimiyla istedikleri yerlere goctukleri, bosalan araziye ,Osmanlinin Turkmen gonderdigi vesikalara dayanan bir vakiadir.

13)Lazlar ki, onlarinda atalari Turktur. Komsulari Gurculere Gurcu,Megrellere Megrel,Turklere de Turkce konusanlara da SU MEGHi derler: uc yel,uc kol/uc ok manasini tasir. Yani bu deyim Turkce konusanlarin tumune samil olup,Oguz boyunun uc oklar grubunu bize gosteren en kuvvetli delildir. Lazlara da mi boyle soyleyin diye baski yapildi.?

14)halk arasinda yasayan sulalelerin,kendilerine has ,evlere sahip olduklari agaClara,kazilan uruk simgeleri,isaretleri vardir.bu isaretlerin oguzlarda oldugu herkesin malumudur.

15)KOC HEYKELi.Koc,koyun,teke heykelleri Turk Ata mezarlinin bir simgesi oldugu tartismasiz ispatlanmistir. Camli Hemsincde bulunan KoC heykeli burada asirlarCa evvel bir Turk Ulu Atasinin varligina ve buralarin sahibi olduguna dair en kuvvetli delildir.

16)Rize daglik topragi iran sahlari icin kontrolu zor bir bolge idi. Din yuzunden ,gordukleri yerde oldurmek istedikleri papazlar ve havariler buralarda kolayCa saklanabiliyorlardi. iRAN Bizans savaslarin da bu yoreye kaymisti. Kontrolu kolaylastirmak istediklerini,aradiklarini kolayCa bulabilmek iCin, iran sahlari emrindeki GurCu prensi Wacyan Beye talimatlar vererek,bu girift ormanlari yaktirdilar.(Daron) Tarihinin yazari olaylara bizzat sahit olmustur.

Rahip Gevond, islam fetihlerini anlatirken :Hemsinlilerin atalarinin once Gole dolaylarina yerlestiklerini,sonradan ACaristan ve Coruh bolgesine inerek ,Coruhu karsiya geCtiklerini anlatir.Ayria ,din yuzunden irandan ayrilan bu Turk boyu insanlarinin kuvvetli Hristiyan olan Bizans krali VI.KONSTANTiN tarafindan himaye edilerek simdiki Hemsin topragina yerlestirildiklerini kaydeder.(Hemsin topragini mulk olarak Oymak beyi Hamam Beg e verdi) der. 4-5-6-7 y.y. yazilan Ermeni kaynaklari Hemsinlileri anlatirken ,Turani kokenli olduklarini belirtirler. Turani isimlerle anarlar, misal olarak ODA,VACE,VAHA gibi( ViCa ismi Turani olup ,koc heykeline ait beyin ismi olabilir)

su gercegi de burada belirtelim iranda milattan S. 450-451 senelerinde,Turk orf ,adet geleneklerine tamamen ters dusen MAZDEiZM dini hukum suruyordu. iran Turklerinde bu dine girmeleri sartini one surerek baski yapmaya o zaman baslamisti. Savaslarda iran ordularinin buyuk capta ,istihkakini veren bu Caliskan Turkleri, taraflarinda tutabilmeleri anCak din birligi ile olabilirdi. Bulgar Turkleri ve Oguzlar irana elcilerini gondererek bagliliklarini bildirmislerdir. Ancak din degistirmek zor du. Sogukluk yaratmisti . Din bakimindan Bizans daha yakin gorunuyordu.6 yy. sonlarinda Bizans iran savasinda Turkler Bizansa sicak davranmislardi. Bizans hakimieti 15 sene kadar surmus iran toparlanmis Bizansordularini Kadikoyekadar kovalamisti
6.ci Konstantinnin topraginda yasamak Turklere daha Cazip gelmis olabilir,zira din birligi o zamanlar cok muhimdi.

17)hayvanlara verilen isimler ; yayla kokar,orta Asya kokar. Bu isimlerden su icen hayvanaCu ogul Cu denmesi, Cu irmagini hatirlatir, Dagistan diye konan isimler dusundurucudur. Butun inek isimleri Turkcedir. Artan gul, nazar gul ,cicek, yazmali, yasar gul, suslu,gelincik,ay dogan ,kara kiz.

okuz isimleri: Yaguz ,(Turklerde bir tanri),pasali,
aydin,altin,dalyan ,duman, sirin, Cevahir,kackar (alni beyazlara)konur.

Dagistan diye Rizede bir yer olmadigina go re bu isim zamanimiza kadar Karsin dogusundaki Dagistani yad etmek ,anmak iCin konmus olup, oradan gocerek simdiki Hemsin topragina yerlestigine dair bir delil ,ipucudur.

18)Kapi Menteseleri
Eski binalarda ,yayla evlerinde,degirmenlerde,kurt ve koc baslarina rastlanir. Butun bu saydiklarimiz Turklere ait olup baska hiCbir milletCe sahiplenemezler

YORUM VE EKLEMEK ISTEDIKLERINIZI E-MAIL ADRESINE YOLLAYA BILIRSINIZ...